Sâu lắng tình người Kinh Bắc

Trong cuộc sống, mỗi người thường chọn cho mình một việc làm phù hợp với chuyên môn, trình độ, thu nhập ổn định cùng khả năng phát triển. Hiện nay, nhiều bạn trẻ đã chọn Bắc Ninh để lập nghiệp vì nơi đây có nhiều khu công nghiệp, cuộc sống sôi động và nhiều loại hình dịch vụ chẳng kém so với các thành phố lớn. Tuy nhiên, đó chỉ là phần cứng, là một điều kiện cần chứ chưa phải là điều kiện đủ. Tôi nghĩ rằng, chọn Bắc Ninh để lập nghiệp còn có những lý do riêng, nhưng có một lý do rất chung đó là sự quyến rũ trong văn hóa và ứng xử của người Kinh Bắc.

Tâm sự ấy khiến tôi nhớ tới lời của một cán bộ khác quê ở Bắc Trung Bộ nhưng công tác ở Lữ đoàn 229 (Binh chủng Công binh) vào năm 2002. Tại một quán nước vỉa hè trước của sân vận động sát dốc Suối Hoa của thành phố Bắc Ninh, anh bảo tôi, Bắc Ninh chẳng có bão và lũ lụt như quê anh và luôn đẹp, quyến rũ như một cô gái tuổi mười bảy. Đến nay, sau hơn 20 năm, anh vẫn công tác tại đơn vị ấy và đã phát triển lên cán bộ chỉ huy Lữ đoàn 229, chưa rời chân khỏi vùng đất này.

Khách phương xa đến Bắc Ninh rất ấn tượng với văn hóa của người Kinh Bắc. Ảnh: KHOA ĐẠT

Cách đây hai tháng, tôi gặp một người bạn cùng quê Quảng Ngãi đã sống ở Bắc Ninh nhiều năm. Anh dành 2 ngày nghỉ cuối tuần đưa tôi đi thăm các làng nghề truyền thống, các công trình văn hóa và cả những đình, chùa nổi tiếng. Khi đến làng tranh Đông Hồ, tôi mê mẩn ngăm nghía những bức tranh “màu dân tộc sáng bừng trên giấy điệp” mà thi sĩ Hoàng Cầm đã viết trong bài thơ “Bên kia sông Đuống”. Tôi chọn những bức tranh ưng ý nhất để mua làm quà tặng bạn bè, người thân. Hết hai ngày đi thăm nhiều nơi: Luy Lâu, Chùa Dâu, Chùa Bút Tháp, Lăng Kinh Dương Vương, chùa Phật Tích, chùa Dạm rồi Đền Đô… tôi cảm nhận được sự trầm mặc của thời gian bên những bức tường phong rêu cổ kính. Tôi tưởng tượng ra hơi thở cuộc sống của những bậc tiền nhân trong quá khứ qua các câu chuyện truyền miệng nghìn đời về Sĩ Nhiếp, Từ Thức gặp tiên…

Tôi cũng thích thú thưởng thức các sản vật do đôi bàn tay khéo léo của người Kinh Bắc làm ra, tôi đặc biệt ấn tượng với những chiếc bánh khoai sọ vừa cứng vừa mềm, ngậy của đỗ xanh thịt mỡ rồi cả những món ăn dân dã khác như đậu Hồ và cả món nem Bùi vốn là khoái khẩu của dân nghiền bia hơi. Anh bạn tôi nói chân thành, ở Bắc Ninh không chỉ hay về món ăn, hoặc nghe hát quan họ mà cái hay nhất ở người Kinh Bắc đó là ứng xử, đoàn kết và một tinh thần hiếu học, vươn lên mạnh mẽ.

Tôi đã có một số lần tiếp xúc với một cán bộ công tác trong ngành văn hóa của thành phố Từ Sơn tỉnh Bắc Ninh và cảm nhận được ở anh sự mến khách, cho dù không phải gặp trên đất Đình Bảng quê hương anh. Anh nói rằng, người Bắc Ninh quý người, quý bạn, nhất là khách phương xa. Cứ vào dịp hội làng bao giờ cũng làm cỗ to và mời mọi bạn về dự. Khách đến, dù chỉ là đi cùng với người bạn cũ, dù gặp gia chủ lần đầu và có ngại tiếp xúc nhưng cũng phải ngồi vào mâm uống đôi ba chén rượu sau mới tính đến những chuyện khác.

Mời trầu, nét văn hóa độc đáo lâu đời của người Kinh Bắc. Ảnh: KHOA ĐẠT

Thường thì, văn hóa ứng xử được xuất phát từ giáo dục, kể cả trong nhà trường, trong gia đình và xã hội. Ở Bắc Ninh, dường như những điều đó thấm sâu như một mạch nguồn, bệ đỡ cho sự phát triển hôm nay. Bởi ngoài làn điệu quan họ mê đắm và thú chơi quan họ tao nhã thì người Kinh Bắc rất hiếu học. Trong thời phong kiến, Kinh Bắc được xem là vùng đất khoa bảng đã được ghi trong sử sách. Ví dụ làng Kim Đôi, xã Kim Chân, TP Bắc Ninh được mệnh danh là một trong những "lò tiến sĩ" của nước Việt. Qua thời gian, làng này có tới 18 vị. Hay như làng Lương Xá, xã Phú Lương, huyện Lương Tài có 10 vị tiến sĩ. Đặc biệt, Bắc Ninh là địa phương có tiến sĩ đầu tiên. 

Do đặc thù nghề nghiệp nên tôi có đôi lần về Kinh Bắc, nhưng chưa đủ ngấm cái hay, cái lạ, cái quyến rũ và tình người ấm áp của người dân vùng đất của lễ hội và văn hóa tao nhã. Lần này về Kinh Bắc, tôi quyết tâm tìm hiểu thông tin qua cô giáo có tên rất đẹp là Nguyễn Thị Hồng Liên. Hiện cô chuẩn bị bước sang tuổi ngũ tuần và đang dạy tại Trường THPT Chuyên Bắc Ninh, một ngôi trường cho ra lò nhiều thế hệ học sinh tài năng. Cô nói, trừ thời gian đi học đại học còn lại cô gắn bó với mảnh đất thấm đẫm tình người Kinh Bắc.

Cô kể với tôi, hồi trước khi tách tỉnh năm 1997, Bắc Ninh cũng giống với nhiều địa phương khác trong cả nước, cũng nghèo, cũng đói và cả thất học. Lúc ấy, các cô giáo đến lớp còn đèo sau xe đạp những bao thóc, bao gạo. Hết giờ lại tất tả đi giao hàng lấy tiền nuôi con. Nhiều cô mở quán cho thuê truyện. Ngay khi vào học cấp 3, nhiều bạn gái cùng lớp còn tranh thủ mang gạo, rượu ra Hà Nội bán bằng xe đạp thồ, bất chấp gió mùa Đông Bắc hay nắng hè bỏng rát. Vì thiếu thốn nên nhiều người bỏ học, theo các phường thợ xây đi khắp nơi, nhiều em chưa học xong THPT đã đi làm công nhân tận trong miền Nam. Không ít người mong đổi đời nên vào các bãi vàng ở nhiều tỉnh miền núi rồi ra đi mãi không về.

Nay thì đã khác xưa nhiều lắm. Công tác giáo dục ở Bắc Ninh đạt nhiều thành tựu. Địa phương này là tỉnh đầu tiên trong cả nước đạt tỷ lệ 100% kiên cố hóa phòng học trường công lập, 100% trường công lập đạt chuẩn quốc gia và cũng là tỉnh đầu tiên được công nhận đạt chuẩn phổ cập giáo dục - xóa mù chữ ở mức độ cao nhất. Chất lượng giáo dục trung học phổ thông của tỉnh Bắc Ninh có sự tiến bộ mạnh. Năm 2020, Bắc Ninh đứng thứ 26 về kết quả thi tốt nghiệp THPT thì năm 2021, tỉnh này đã vượt 7 bậc, xếp thứ 19. Và đến năm 2022, Bắc Ninh lên vị trí thứ 6, vượt 13 bậc so với năm trước. Năm 2023, 2024, tỉnh Bắc Ninh ổn định ở vị trí thứ 5 toàn quốc. Trong kỳ thi tốt nghiệp THPT năm 2024, tỉnh Bắc Ninh có tới 52 thủ khoa và á khoa các khối C và D; 482 thí sinh đạt điểm 10, đứng thứ 4 cả nước.

Rời Bắc Ninh, đọng lại trong tôi không chỉ là sự phát triển với những thành tựu thông qua con số mà đó là tình người ẩn chứa và cảm nhận thông qua giao tiếp. Nó khó có thể định tính, định lượng, nhưng tôi chắc rằng đó là thứ men say khiến khách phương xa không lỡ về.  

MẠNH THẮNG