65 năm Ngày khởi công xây dựng Nhà sàn Bác Hồ (15-4-1958/15-4-2023): “Một đời thanh bạch chẳng vàng son”

Suốt 65 năm qua, ngôi nhà sàn đơn sơ, giản dị nằm bên cạnh hồ nước trong xanh, giữa một vườn cây xanh mát đã trở thành hình ảnh thân thuộc, là biểu trưng cho giá trị đạo đức, tư tưởng và phong cách sống vô cùng giản dị mà thanh cao của Chủ tịch Hồ Chí Minh. Đi giữa không gian yên bình của Khu di tích, ngẫm những câu chuyện, những hồi ức về Bác, thấy kính trọng biết bao nhân cách của Người.

Mùa thu năm 1957, kiến trúc sư Nguyễn Văn Ninh (lúc bấy giờ là Giám đốc Cục Thiết kế dân dụng, Bộ Thủy lợi – Kiến trúc), được ông Vũ Kỳ, Thư ký riêng của Bác Hồ thông báo chuẩn bị vào Phủ Chủ tịch để thiết kế ngôi nhà Bác ở. Bác nói với kiến trúc sư Ninh rằng: “Bác không phải là vua quan nên không thể ở trong những ngôi nhà sang trọng như chú vẽ đây (Người chỉ vào mấy bản phác thảo của ông Ninh mang kèm theo). Chú thiết kế cho Bác ngôi nhà, giống như nhà sàn Việt Bắc trước kia Bác đã ở. Chú xem nên làm thế nào thật đơn giản, chỉ cần một phòng ngủ và một phòng làm việc nhỏ thôi, không cao lắm, không nên làm rộng rãi cầu kỳ. Quanh nhà có hàng hiên, đủ kê chiếc ghế ngồi đọc sách và lối cho một người đi”.

Có nhìn tận nơi Bác sống và làm việc mới thấu được lòng Bác, mới thấy được nếp sống thanh bạch và giản dị của Người, càng thấm sâu gợi ý của Người về ngôi nhà sàn. Mường tượng lại những ngôi nhà sàn Bác từng sống trong núi rừng Việt Bắc như ở Bản Vèn, Đầm Hồng, Bản Thi, Đèo Dát, Hang Bòng… thì mới thấy ý tưởng này đã xuyên suốt cuộc đời hoạt động của Bác, không thể làm khác được.

Chủ tịch Hồ Chí Minh tại Nhà sàn.

Khác hẳn với công trình kiến trúc đồ sộ, bề thế như Phủ Chủ tịch và các ngôi nhà xây dựng bằng những nguyên liệu bền vững như sắt, thép, xi măng… trong khu vực Phủ Chủ tịch, ngôi nhà sàn của Bác được xây dựng bằng gỗ bình thường, gỗ để mộc, chỉ đánh vecni nhẹ, không sơn. Nhà có hai tầng, chiều dài 10,5m, rộng 6,2m, tầng dưới cao 2,2m, tầng trên 2,5m, xung quanh có mành che. Tầng một rộng rãi, thoáng mát, chính giữa có bộ bàn ghế lớn là nơi Bác thường làm việc với Bộ Chính trị, gặp cán bộ đầu ngành đến báo cáo công việc, bàn quyết định nhiều vấn đề quan trọng của đất nước và thỉnh thoảng Bác tiếp thân mật một số đoàn khách trong và ngoài nước.

Bác đã rất tâm lý khi cho xây các bệ xi măng xung quanh mặt sàn tầng một, bên trên mặt có lát các ván gỗ để khi nhà Bác đông khách hoặc các cháu thiếu nhi đến vui chơi vẫn có đủ chỗ để ngồi. Tầng 2 có hai phòng, một phòng ngủ và phòng làm việc, có hành lang xung quanh. Giữa hai phòng ở tầng 2 có vách ngăn nhưng Bác cũng yêu cầu tận dụng làm giá sách. Trong nhà sàn bố trí đơn giản, chỉ có những đồ dùng rất gần gũi với Bác: Một chiếc giường đơn trải chiếu cói, cái tủ nhỏ, bộ bàn ghế, trên bàn để đèn, lọ hoa, chiếc máy thu thanh, cái quạt nan, mấy quyển sách cần thiết hàng ngày... Vườn trước nhà sàn là những khóm cây bụi thưa thoáng, dễ thưởng thức sắc hương. Bác ưa thích các loại hoa màu trắng tinh khiết có hương thơm gắn bó lâu đời với kiến trúc làng quê như hoa nhài, hoa huệ, hoa ngâu, hồng bạch… Phía ngoài là hàng rào dâm bụt gợi nhớ hình ảnh quê hương Nghệ An, nơi Bác sinh ra và lớn lên. Trong hồ nước rộng hơn 3.000m2 trước Nhà sàn, Bác nuôi cá vì theo Người nuôi cá ở đây vừa cải tạo môi trường sống trong lành, cải thiện bữa ăn hàng ngày, vừa là một cách thư giãn thú vị sau giờ làm việc khi Người cho cá ăn. Nhà sàn của Bác hòa hợp với thiên nhiên là thế đấy! Nó tạo ra nét bình dị gần gũi với mọi người dân Việt Nam ở khắp mọi miền Tổ quốc.

Có thể thấy, giản dị, thanh bạch là đức tính tự nhiên của Chủ tịch Hồ Chí Minh, được thể hiện sinh động qua từng cử chỉ, lời nói và việc làm cụ thể. Ông Lê Hữu Lập, cán bộ văn phòng Phủ Chủ tịch từ tháng 7-1958, cũng là thời gian Bác mới sang ở Nhà sàn, kể lại: “Ngôi nhà sàn gỗ mỏng, khuất trong khu v­ườn bách thảo nên bí, mùa hè thì nóng, mùa đông thì lạnh. Đầu giư­ờng Bác có một chiếc quạt lá cọ. Không phải đề phòng mất điện vì đã có máy nổ dự phòng của Phủ Thủ tướng. Bác không để quạt chạy liên tục. Bác bảo: “Máy cũng phải nghỉ để bền lâu”, theo tôi không phải chỉ có thế, mà Bác không muốn sống xa cách cuộc sống của nhân dân. Lúc đó ta còn rất khó khăn, thiếu thốn" (1).

Với nhà thơ Tố Hữu, người có thời gian sống gần Bác khá lâu, thì Bác Hồ chính là nguồn thi hứng bất tận. Ông viết: “Thú thật, nhiều khi tôi cứ nghĩ không biết có lãnh tụ nào trên thế giới này như Bác, có một đời sống tinh thần lớn lao như thế nhưng lại có một đời sống vật chất bình dị đến như thế? Rõ ràng Người không muốn thụ hưởng quá cái mức một người bình thường, và nếu vượt quá, sẽ trở thành một nỗi bứt rứt, khổ tâm... Ngay như ngôi nhà sàn gỗ nhỏ nhoi kia, Người cũng cho là quá lớn, anh em phải đợi lúc Người đi vắng mới cất lên được” (2).

Nhà sàn-nơi Bác Hồ đã ở và làm việc.

Những tháng năm Chủ tịch Hồ Chí Minh ở và làm việc tại ngôi nhà sàn là những tháng năm đất nước bị chia cắt làm hai miền Nam - Bắc. Ngư­ời luôn hướng về đồng bào, chiến sĩ miền Nam với tình thương yêu sâu nặng. Những người con miền Nam - Thành đồng của Tổ quốc không bao giờ quên được những giờ phút, những khoảnh khắc hiếm hoi khi được ở bên Bác tại ngôi nhà sàn giản dị. Anh hùng Lực lượng vũ trang nhân dân Hồ Đức Vai, người Pa Kô đầu tiên ở huyện A Lưới, tỉnh Thừa Thiên Huế, vinh dự được mang họ Hồ và được gặp Bác đến 5 lần, đã không kiềm chế nổi mà thốt lên rằng: “Trời ơi! Cả ngôi nhà Avoóc Hồ ở và làm việc nữa, tôi cũng thấy gần gũi quen thuộc lạ thường, giữa Thủ đô mà mình như đang ở Trường Sơn. Avoóc Hồ cũng ở nhà sàn như bao người thường”(3). Tác phong sinh hoạt bình dị ấy của Chủ tịch Hồ Chí Minh như có sức hút kỳ lạ, làm cho quần chúng đến với Người không chút e ngại, làm cho lãnh tụ và quần chúng dễ dàng đến với nhau, hiểu nhau, đồng cảm với nhau.

Những người bạn quốc tế khi nhắc đến Việt Nam là nhắc đến Hồ Chí Minh, nhắc đến cuộc đời hy sinh cao cả và đạo đức cách mạng, nhất là sự giản dị, khiêm tốn của Người. Bà Giôhanna Grốttơvôn, phu nhân Thủ tướng đầu tiên của nước Cộng hòa Dân chủ Đức Ốttô Grốttơvôn kể về lần được Bác đón tiếp tại ngôi nhà sàn đã để lại cho bà ấn tượng khó quên về tác phong sinh hoạt không thể bình dị hơn của một vị nguyên thủ: “Bác đón chúng tôi ở chân cầu thang. Bác chỉ ao cá trước nhà, chỉ vào những khóm cây, những vườn rau xanh tốt và tươi cười bảo:

- Cơ ngơi của tôi đấy! Nào ta lên nhà!

Lên đến tầng hai, Người bảo chúng tôi cởi giày. Chúng tôi cùng cởi giầy và bước vào phòng. Lên tới đây càng thấy căn nhà của Bác thật là đơn giản. Ngôi nhà sàn hai gian thoáng đãng, tầng dưới cả bốn bên đều để trống, tầng tên chia làm hai phòng. Bác giới thiệu:

- Cô thấy đấy, đây là buồng ngủ, có màn che muỗi. Còn đây là phòng làm việc của tôi. Xung quanh có một hành lang để ai cần thì đi lại cho tiện...

Chúng tôi vô cùng xúc động về cách sinh hoạt đơn giản, thanh bạch của Bác. Một vị Chủ tịch nước mà chỉ đi dép cao su quai to, mặc bộ kaki đã sờn, vào mùa rét thì cũng chỉ khoác thêm một cái áo kaki bốn túi màu nâu, cũng đã sờn...”( 4)

Hai đồng chí Haramađa Xatômi, Ủy viên thường vụ Đoàn Chủ tịch Ban Chấp hành Trung ương Đảng Cộng sản Nhật Bản và Yônêhara Ytaru, Ủy viên Đoàn Chủ tịch Ban Chấp hành Trung ương Đảng Cộng sản Nhật Bản cũng kể lại: “Trong dịp chúng tôi sang thăm Việt Nam năm 1964, Hồ Chủ tịch bảo chúng tôi: “Mời các đồng chí lúc nào đến chỗ tôi chơi”. Đây là một ngôi nhà sàn bằng gỗ, giản dị và nhỏ như những ngôi nhà của những công nhân, viên chức hạng thấp ở Tôkyô. Ở cầu thang có mắc chuông gọi. Khách đến thăm giật chuông báo trước. Cái chuông này do Hồ Chủ tịch tự làm lấy. Người chỉ cho chúng tôi xem và nói: “Tiện lắm, các đồng chí ạ!” (5).

Nhà văn Liên Xô M. Tkátsốp cũng viết: “…Chủ tịch Hồ Chí Minh ở và làm việc trong Nhà sàn. Tại đây, mọi thứ đều bình dị, đơn giản – sự đơn giản đã trở thành phương châm trong cuộc sống của Người. Bất giác, tôi đi chậm lại. Tôi nghĩ đến con đường dài, bắt đầu từ cửa ngõ căn nhà tranh làng Kim Liên, qua bao nhiêu chông gai, ghềnh thác, đến những bậc thang của căn nhà sàn giản dị, như một sự thách thức trước Dinh Toàn quyền to cao. Con đường ấy đã xuyên qua các đại dương, các lục địa, qua bao nhiêu quốc gia”(6).

Hòa trong đoàn người kéo dài dường như vô tận vào thăm Nhà sàn một buổi sáng mùa thu tháng Tám năm 1990 có cha con ông Ô-brắc, một gia đình người Pháp có nhiều kỷ niệm sâu sắc với Bác Hồ. Người con gái tên là Ê-li-da-bét chính là một trong những người con gái đỡ đầu của Bác Hồ. Ngắm nhìn vườn cây ao cá rồi dừng chân hồi lâu bên nhà sàn, ông Ô-brắc bảo với Ê-li-da-bét: “Đây là toàn bộ gia tài của người cha đỡ đầu của con đó, con có hiểu không con?” Những giọt lệ lăn trên má chị. Chẳng lẽ Bác Hồ - người cha đỡ đầu của chị không có một cái gì khác ngoài căn nhà sàn đã đi vào huyền thoại về lối sống trong sáng giản dị, vườn cây, ao cá và thiên nhiên xanh ngắt quanh mình. Điều khó tin nhưng có thật (7).

Nhà thơ Cuba Phêlích Rôđrighết (tác giả của thi phẩm nổi tiếng "Hồ Chí Minh, tên Người là cả một niềm thơ") khi đứng trước ngôi nhà sàn không mảy may dấu vết của quyền lực, của cải, không cảm thấy xa lạ mà còn thấy rất đỗi thân quen, gần gũi. Ông nhận xét: Người chỉ sử dụng cho mình những gì tối cần thiết, chứ không phải là bất cứ cái gì cần thiết. Chiếc giường, tủ quần áo, chiếc bàn, chiếc ghế, cái giá sách. Những thứ cần cho công việc và nghỉ ngơi để lấy lại sức làm việc. Chỉ có thế thôi, không gì hơn nữa. Đó cũng chính là phong cách sinh hoạt của Hồ Chí Minh mà ở đó nhiều nét đã trở thành huyền thoại, không chỉ đối với nhân dân Việt Nam mà còn đối với cả thế giới.

Có thể nói, Chủ tịch Hồ Chí Minh và ngôi nhà sàn lịch sử của Người đã để lại những dấu ấn sâu đậm trong lòng đồng chí, đồng bào và bạn bè quốc tế. Để mãi cho tới những năm tháng sau này đó vẫn là những câu chuyện chưa viết hết về lòng trân trọng, tình cảm ngưỡng mộ và cảm phục trước một nhân cách lớn - Hồ Chí Minh, Anh hùng giải phóng dân tộc Việt Nam, Nhà văn hóa kiệt xuất.

VŨ KIM YẾN (Khu di tích Chủ tịch Hồ Chí Minh tại Phủ Chủ tịch)