Sứ mệnh của giáo dục đối với vận mệnh đất nước và tương lai dân tộc

Phát biểu tại Hội nghị toàn quốc quán triệt, triển khai thực hiện 4 nghị quyết quan trọng (59, 70, 71, 72) của Bộ Chính trị tổ chức mới đây, đề cập đến Nghị quyết 71, Tổng Bí thư Tô Lâm nhấn mạnh: “Xác định rõ GD-ĐT là quốc sách hàng đầu, động lực then chốt để phát triển đất nước. Đầu tư cho giáo dục chính là đầu tư, bồi đắp, nâng cao “nguyên khí quốc gia”, chính là đầu tư cho tương lai của dân tộc. Đây là lĩnh vực then chốt của mọi then chốt, là động lực căn cơ của tăng năng suất, bứt phá năng lực cạnh tranh quốc gia, nuôi dưỡng khát vọng phát triển”.

Giờ học ngoại ngữ ở Trường THCS Hoàn Kiếm, Hà Nội. Ảnh: THANH TÙNG

Trước đây, Đảng ta khẳng định GD-ĐT là quốc sách hàng đầu, Nghị quyết 71 bổ sung, nhấn mạnh: GD-ĐT “quyết định tương lai dân tộc”. Đây là quan điểm chỉ đạo rất mới của Đảng, thể hiện tầm nhìn, sứ mệnh, vai trò đặc biệt quan trọng của GD-ĐT đối với vận mệnh đất nước, tương lai dân tộc. Điều đó có thể hiểu rằng, GD-ĐT góp phần quyết định xu thế phát triển của đất nước; quyết định nguồn lực chất lượng cao của quốc gia; quyết định sức mạnh mềm của quốc gia, dân tộc, góp phần nâng tầm thế và lực, vị thế, hình ảnh, thương hiệu quốc gia, uy tín, vị thế Việt Nam trên trường quốc tế. Không chỉ là sự trung thành, hành động và làm theo tư tưởng Hồ Chí Minh, quan điểm này còn mang tính chân lý tất yếu, nhịp cùng với bước đi của thế giới ở kỷ nguyên công nghệ số.

1. Là dân tộc thông minh, ham hiểu biết, trọng đạo lý, người Việt Nam luôn coi việc học hành là chìa khóa mở ra cánh cửa tri thức để bước vào thế giới mới tốt đẹp hơn. Với người Việt, sự học cũng quan trọng như sự ăn vậy: “Ăn vóc học hay”. Có “ăn”, vóc dáng mới khỏe mạnh, đẹp đẽ. Có “học” mới trở nên “hay”. Học để làm người cho đúng nghĩa: “Học là học để làm người/ Biết điều hơn thiệt, biết lời thị phi”. Quan niệm này cắt nghĩa, dù nghèo khó nhưng người dân vẫn cố cho con đi học “cái chữ”, vì “Một kho vàng không bằng một nang chữ”. Vàng quý thật, nhưng vẫn chỉ là phương tiện trao đổi, còn kiến thức mới là mục đích vươn tới.

Các triều đại phong kiến tiến bộ cũng rất coi trọng giáo dục. Từ thời Lý-Trần đã thành lập Quốc Tử Giám, mở khoa thi chọn nhân tài phục vụ đất nước. Những tấm bia tiến sĩ ở Văn Miếu là cách để tôn vinh người đỗ đạt, quý trọng tri thức. Đến nay, nhiều nhà nghiên cứu giáo dục nổi tiếng thế giới ngạc nhiên khi Chu Văn An-bậc “vạn thế sư biểu” của Việt Nam-từ thế kỷ 14 đã đưa ra chân lý mang tính hiện đại, phổ quát rộng rãi đến hôm nay: “Ta chưa từng nghe nước nào coi nhẹ sự học mà khá lên được”. Ngoài thể hiện tầm quan trọng của GD-ĐT đối với sự thịnh suy của mỗi quốc gia, còn gửi tới nhân loại thông điệp thế giới cần hòa bình, con người được tôn trọng. Chỉ khi ấy, “sự học” mới đúng nghĩa. Trong "Đại cáo bình Ngô", anh hùng dân tộc, danh nhân văn hóa Nguyễn Trãi gián tiếp nêu một quan niệm mang tính chân lý lịch sử: Đại Việt là nước “văn hiến” vì “đời nào cũng có” các bậc “hào kiệt”. Quan niệm này được Thân Nhân Trung khẳng định trong câu nói nổi tiếng: “Hiền tài là nguyên khí của quốc gia”.

Những quan niệm trên được Bác Hồ kế thừa, kết tinh, phát triển và nâng cao ở thời đại mới: “Nhiệm vụ giáo dục rất quan trọng và vẻ vang, vì nếu không có thầy giáo thì không có giáo dục... Không có giáo dục, không có cán bộ thì cũng không nói gì đến kinh tế-văn hóa”. Hai câu văn ngắn gọn kiến tạo theo lối phủ định với 5 chữ “không” được nhấn mạnh để khẳng định yếu tố cơ bản, quan trọng nhất của xã hội là giáo dục; cái lõi hạt nhân quyết định chất lượng giáo dục là “thầy giáo”. Về thực chất, quan điểm giáo dục hiện đại, tiên tiến của thế giới hôm nay cũng nằm gọn trong ý tứ này.

2. Trên thế giới, GD-ĐT luôn được các quốc gia tiến bộ coi là bản lề mở ra chân trời thịnh vượng. Nhật Bản, Hàn Quốc, Phần Lan, Singapore, Hoa Kỳ... luôn xác định GD-ĐT là nền tảng, là động lực then chốt để nâng cao dân trí, bồi dưỡng nhân lực, phát triển đất nước. Ưu tiên đầu tư xây dựng hệ thống giáo dục tiên tiến, hiện đại, khoa học làm bệ phóng để tạo ra những bước phát triển vượt bậc trên nhiều lĩnh vực. Đào tạo con người theo nguyên tắc không chỉ giỏi chuyên môn, còn phải có tư duy sáng tạo, kỹ năng giải quyết vấn đề, có năng lực hội nhập quốc tế. Đó là kim chỉ nam của hầu hết mọi quốc gia tiên tiến thời Cách mạng công nghiệp 4.0. Ngoài Nhật Bản là tấm gương tái thiết đất nước từ đống tro tàn sau Chiến tranh thế giới thứ hai, trở thành cường quốc kinh tế, gần đây, thế giới ca ngợi Singapore-một quốc đảo nhỏ bé, tài nguyên nghèo nàn vươn lên thành trung tâm tài chính, công nghệ hàng đầu châu Á-có nguyên nhân chủ yếu là nhờ đào tạo con người với hệ thống giáo dục chất lượng cao.

Từ góc nhìn thành tựu cho thấy, các quốc gia đầu tư mạnh vào nghiên cứu và giáo dục đại học, có đội ngũ trí thức được đào tạo bài bản, luôn đi đầu trong đổi mới sáng tạo, nâng cao năng lực cạnh tranh quốc gia mới tạo ra được các đỉnh cao khoa học, công nghệ. Nhờ nền tảng ấy mà họ có những bứt phá kinh ngạc về kinh tế-xã hội.

Từ góc độ an sinh xã hội, GD-ĐT góp phần quan trọng vào việc kiến tạo đời sống văn minh, công bằng. Được học hành đầy đủ, người dân có ý thức công dân, phát huy tinh thần dân chủ, tôn trọng pháp luật, tham gia tích cực vào đời sống xã hội, góp phần tạo nên sự ổn định chính trị. Đó là những tiền đề cần thiết để phát triển bền vững.

3. Trong kỷ nguyên số, GD- ĐT Việt Nam cần làm gì để “quyết định tương lai dân tộc”? Về quan điểm chung, Việt Nam không thể nằm ngoài xu hướng của thế giới là đi theo mô hình kinh tế tri thức, lấy tri thức, thông tin, năng lực đổi mới sáng tạo làm tư liệu sản xuất chủ yếu. Để hội nhập được với quốc tế, ngang tầm với quốc tế mà vẫn giữ được bản sắc, vị thế, bất kỳ quốc gia nào cũng phải có nguồn nhân lực chất lượng cao. Những điều kiện ấy, chỉ có GD-ĐT đáp ứng được. Với Việt Nam, GD-ĐT càng quan trọng, vì không chỉ là theo kịp, còn phải vươn lên để hòa vào dòng chảy phát triển toàn cầu.

Muốn vậy, công việc hàng đầu là khẩn trương, nhanh chóng, tạo mọi điều kiện để hoàn thành tốt “Bình dân học vụ số”-nền móng của ngôi nhà số. Không chỉ là chuyện không để ai bị bỏ lại phía sau trong chuyển đổi số quốc gia, đây còn là nền tảng giúp mọi công dân tiếp cận kỹ năng số, biết sử dụng dịch vụ công trực tuyến và công nghệ mới, góp phần rút ngắn khoảng cách số, nâng cao năng lực cạnh tranh, thúc đẩy phát triển kinh tế-xã hội bền vững. Muốn có một nền kinh tế số, xã hội số, phải có nguồn nhân lực số. “Bình dân học vụ số” là bước đi đầu tiên, khi càng vững chắc sẽ càng đi được xa.

Hai là, trang bị năng lực số. Ngoài việc biết sử dụng công nghệ, cơ bản hơn là năng lực tư duy sáng tạo, tư duy phản biện, phân tích dữ liệu, làm chủ công nghệ mới như trí tuệ nhân tạo, dữ liệu lớn, tự động hóa... Ngoài truyền đạt kiến thức, nhà trường phải trở thành môi trường để hình thành năng lực tự học, tự nghiên cứu và khả năng thích ứng linh hoạt trước sự thay đổi hết sức nhanh chóng. Ứng dụng công nghệ số để chuyển mạnh sang phát triển kỹ năng; từ tiếp nhận thụ động sang trải nghiệm sáng tạo; bằng nhiều hình thức: Lớp học trực tuyến, mô phỏng thực tế ảo, trí tuệ nhân tạo; tăng cường liên kết nhà trường-doanh nghiệp-nhà nước.

Ba là, chương trình và phương pháp giáo dục phải đổi mới toàn diện theo hướng gắn nhiệm vụ GD-ĐT với nhu cầu phát triển của đất nước và xu hướng toàn cầu. Hướng tới đào tạo nhân lực cao, kỷ luật tốt, mang tính cạnh tranh cao. Chủ trương thống nhất một bộ sách giáo khoa là một trong những cơ hội lớn cho ngành GD-ĐT phát triển.

Bốn là, triệt để học và làm theo tư tưởng Bác Hồ về huấn luyện, đào tạo cán bộ “vừa hồng, vừa chuyên”, có tài đức toàn diện, lấy đức làm gốc. Ngoài việc đào tạo đội ngũ nhà giáo giỏi, do công nghệ thay đổi chóng mặt, phải xây dựng ý chí, kỷ cương, tinh thần học tập suốt đời để tiếp cận tri thức mới, công nghệ mới.

Tổng Bí thư Tô Lâm nhấn mạnh, hơn bao giờ hết, chúng ta phải coi đầu tư cho giáo dục chính là đầu tư cho tương lai, cho sự phát triển bền vững và hùng cường của đất nước. Chúng ta quyết tâm đồng lòng xây dựng một nền giáo dục Việt Nam hiện đại, nhân văn, hội nhập, góp phần làm rạng danh dân tộc, đưa đất nước sánh vai với các cường quốc năm châu như Bác Hồ hằng mong ước.

PGS, TS NGUYỄN THANH TÚ